Question

Ногай орданын саяси удерси

Answer 1

Алтын Орда ыдырап, Ақ Орданың әлсіреуі нәтидесінде Қазақстанда бой көтерген мемлекеттік құрылымдардың бірі – Ноғай Ордасы еді. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл жағдай әмір Едіге тұсында 1396-1411 жылдары жалғасып, оның баласы Нұр ад-дының (1426-1440) кезінде аяқталды.Ноғай Ордасындағы басты тайпа маңғыттар болды.Алтын Ордадағы феодалдық өзара қырқыс кезінде Ноғай ұлысын нығайтуға тырысқан жаулары Едігені 1419 жылы өлтіреді. Едіге өлгеннен кейін де Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық жағдай шын мәнінде оның ұрпағы – манғыт әмірлерінің қолында болды.
Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар иеліктерде Шыңғыс әулетінен хан көтеру Едіге ұрпағынын келісімінсіз қабылданбайтын дәстүр қалыптасты.
Ноғай Ордасы құрамына Мыңғыттар мен Қоңырат, Найман, Арғын, Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Көнгерес, Қарлұқ, Алаша, Тама және басқа ру тайпалары кірді.Олардың басшылары арасында билік пен жер үшін толассыз тартыстар үнемі орын алды.Өйткені Ноғай Ордасы да Алтын Ордадан кейін құрылған басқа бірлестіктер сияқты біртұтас этникалық құрылым емес, көбінесе саяси құрылым негізінде ұйымдасқан хандық еді.Қазақстан жеріндегі басқа да көшпелі мемлекеттер сияқты, Ноғай Ордасының шекарасы тұрақты болмай, сыртқы жағдайларға байланысты өзгеріп отырады.XV ғасырдың екінші жартысында ноғайлар Жайықтың сол жағалауынан өтіп, «Көшпелі өзбектердің» өріс-қонысын басып ала бастайды. Бұл кезде Сырдария қалалары мен Орта Азияға шапқыншылық жасаудан қолы тимеген әбілхайыр хан ноғайларға қарсылық көрсете алмады.Нәтижесінде ноғайлардың солтүстік-шығыстағы өріс-қоныстары Батыс Сібірге дейін жеткен,ал оңтүстік шығыста олар кейде Сырдария бойында,Арал теңізі жағасында көшіп жүрген.Ноғай ру тайпаларының билеушілері Уақас би, Мұса мырза,Жаңбырша мырза, және басқалары Әбілхайыр ханға Сырдария қалаларды жаулап алуға көмектескен.Кейбір кезде ноғайлдар қазақ хандығымен соғысса,енді бірде тасуласып, олармен одақ құрып отырған.XIV-XV ғасырларда Ноғай Ордасында ерте феодалдық қатынастар қалыптасқан. Әлеуметтік бай – феодал топтардың қатарында хандар мен мырсалар, сұлтандар билер, бектер болды. Олар Орда құрамындағы ұлыстарды, ру-тайпаларды басқарды. Барлық байлық экономикалық маңызды мәселелер далалық ноғай ақсүйектерінң қолдарына жинақталды. Мұндағы жер су, жайылым жерлер сөз жүзінде рулық қауымдастықтың меншігі болып есептелгенімен, шын мәнінде қоныстар, мал өрістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды.Ноғай Ордасында үкімет пен елді басқару ісі саяси ұйымдастырудың ұлыстық жүйесі негізінде қалыптасқан. Шыңғыс тұқымынан шыққанхандар мен сұлтандарға Ордадағы өкімет билігі, соның ішінде әскери, елшілік, әкімшілік т. б. билік түрлері мұра ретінде көшіп отырған. Орда бірнеше ұлыстарға бөлінген.Ұлыстың қарапайым қатардғы көшпелі малшылары мырзалармен, бай-ақсүйектермен бірге көшіп-қонып отырған. Олар алым салық төлеп отыруға, соғыстар мен жорықтар кезінде мінетін атымен, қару-жарағын асынып келуге міндетті болды.XVI ғасырда Ноғай Ордасы өздерінің солтүстіктегі көршісі Орыс мемлекетімен сауда-экономикалыққатынастар және саяси байланыстар орнатады. Мұның өзі Ноғай Ордасы тарихын Еділ бойы мен Сібірдегі, сондай-ақ Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі басқа да көрші мемлекеттер тарихымен тығыз байланыстырып қарауда үлкен маңызы бар. Ноғайлар тарихы, әсіресе, көшпелі өзбектер мен қазақтар тарихына ерекше жақын келеді. Өйткені Ембі менСырдария арасында көшіп жүрген ноғайлар қазақтармен ұдайы араласып-құраласып байланысып жатқан. Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы халықтарының жақын туысқандығы туралы Ш. Ш. Уәлиханов өзінің шығармаларында әдейі атап көрсеткен. Ол алғашқы қазақ хандары Керей мен Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар мен қазақтарды «екі тусқан» деп атаған.Ноғай Ордасында да сұландар мен ақсүйек-феодалдардың арасында хандық билік үшін талас- тартыс тоқтамай үнемі жүріп жатты. Осы алауыздық оның да түбіне жетті. XV-ші ғасырдың бірінші жартысынданоғай Ордасы ыдырап, оның орнына Қазан, Қырым, Астрахань хандықтары құрылды. Оның Қазақстан жеріндегі бір бөлігі қазақтардың Кіші жүзінің құрамына кірді.