Комектесиниздерши 40балл
Ответы
Төрт түлік – түйе, жылқы, сиыр және қой-ешкі малдары. Жұп, аша, айыр тұяқты және тақ, тік тұяқты болып бөлінгенімен, олардың бәрін қосып халық аяқты мал деп атайды. Малдың шығу тегі туралы қызықты аңыз көп. Солардың біріне құлақ ассақ түйе – сордан (сротаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы ескерілсе керек), жылқы – желден (желден жүйрік), сиыр – судан (сулы-нулы қонысқа үйір), қой – пейіштен (жуас, момын, шаруаға қолайлы), ешкң – тастан (тау-тасқа секірген жеңіл мінезді) жаратылыпты-мыс.
Текті мал – киелі де. Халық аңызында төрт түлікті көлденең кесірден, ауру-кеселдерден сақтайтын, өсіп-өнуін жебеп-жебелейтін қамқоршы пірлер бар. Олар: түйенің пірі – Ойсылқара, жылқының пірі – Қамбар ата (Жылқышы ата), сиырдың пірі – Зеңгі баба, қойдың пірі – Шопан ата, ешкінің пірі – Шекшек (Сексек) ата. Балық пен егін де атасыз емес. Балықтың пірі – Қарабай, егін атасы – Дихан баба.
Сан ғасыр көшпенді дәуірде тұрмыс – тіршілігі тікелей мал шаруашылығына байланысты өткен қазақ халқы төрт түліктің сыр-сипатын, қадір-қасиетін жете біліп, ерекше қастерлеген, малды былапыт сөздер айтып балағаттамаған, теппеген, басына ұрмаған, сылап-сипап баққан. Жаман ырымға жорып малды санатпаған. Түйені келеге, жылқыны үйірге, сиырды тбынғы, қой мен ешкіні отарға топтастырып (әрқайсындағы мал саны белгілі), әр түліктің жалпы санын содан есептеп шығарған. Малдың шаруашылыққа қажетті өнімдік, күш-көліктік, тағы басқа қасиеттерін жетілдіру мақсатында үзбей, бір ізділікпен сұрыптау (селекция) жүргізіп, көрікті, сұлу, әсем асыл тұқымды өсірумен шұғылданған. Әсіресе, төл басына (алғашқы төлге) айрықша мән берген. Оларды іріктеп, барлық жағынан өскелең талапқа сай келген үлгілерінен тұқымдық ақ нар, боз айғыр, көк бұқа, көк қошқар өсірген, аса бағалыларын сатпай, соймай, сыйға тарпай ерекшелеп Сетер атаған.
Төрт түлікті бағып-күту, шығынсыз өсіру оңай еместігін, малшының маңдай терін, қажырлы еңбегін, қиыншылықта төзімділік ьалап ететінін: «Сиыр бақтым- сидаң қақтым», «Ешкі бақтым – еңіреп бақтым», мәтелдері арқылы шаруа адамның зердесіне жеткізсе, байсалды, мақсатты еңбектің еш кетпейтінін: «Түйе бақтым – түйме тақтам», «Жылқы бақтым - жорғалаттым», «Қой бақтым – қоңырау тақтым» деп мәтелдеп түйген.
Қазақ халқы малды аса жоғары бағалаған. Түйені – байлық, салтанат, жылқыны – сәндік, мақтан, сиырды – ақтық, қанағат, қойды – қазына, мырзалық санаған. Бауыр еті балаларын құлшына сүйіп, өбектеген аналардың біздің халыққа тән жан тебірентер «Айналайыныныа» жалғастырып, төрт түлік төлдерінің атауымен «Ботам, құлыным, қозым, қошақаным» деп сүйсінуінде филисофиялық терең мағына жатса керек.
Қазіргі өркениетті заманда ертедегі ата кәсібіміз – мал шаруашылығы ел экономикасының кейінгі сапына ығысқанмен, тарихи, тұрмыстық және шаруашылық мәні жойылмақ емес. Сондықтан «Құланның құлағына ойнаған» малжалды қазақ ұрпағына төрт түліктің тұқымдық жүйесінен өрбитін атауларын біліп, жадына сақтағына абзал.
Түйе атаулары
Түйенің иесі, пірі – Ойсылқара
Ойсылқара – келенің бурасы екен,
Буралығын білдірген шудасы екен.
Пір болды түйешіден Ойсылқара...
Шаруаның бір пірі – Ойсылқврв,
Түйені өсір жарылқап болып пана,
Ит-құс, пәле, індеттен аман сақтап,
Топ-топ қылып боталап аруана.
(Ел аузынан)
Аңыз бойынша:
1. ойсылқара – ең алғаш түйе бағып, түйе атасы атанған Уайсхарра есімді араб.
2. ойсылқара – айыр түйенің ең алғаш бурасы.
Түйе малының жалпы атауы – шалқұйрық
Айыр түйе – екі өркешті түйелердің жалпы атауы.
Нар түйе – жалғыз өркешті түйелердің жалпы атауы.
Бота, көшек – түйе төлінің жалпы атауы, інгеннің жасқа толмаған төлі.
Нарбота – аруананың жасқа толмаған төлі.
Тайлақ – екі жасқа дейінгі төл.
Сүттайлақ – қысыр қалған інгендердің емізіп жүрген былтырғы ботасы не енесі боталауға бірер ай қалғанша емген тайлақ.
Бүлдіршгін – үш жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе.
Құнанша – үш жасар ұрғашы түйе.
Дөненше – төрт жасар ұрғашы түйе.
Тығыршын – төрт жасқа шығар қайымаған ұрғашы түйе.
Соқтан – төрт жасқа шығар еркек пішпе түйе.
Буыршын – аруана мен үлектен туған төрт жасар жас бура, інген бұзар.
Атан – ақталған, кексе ірі айыр түйе.
Атанша – айыр түйенің бес жасқа дейінгі ақтасы.
Інгенше – бес жасқа жетпеген, боталамаған ұрғашы айыр түйе.
Мая – жалғыз өркешті түйенің аналығы.
Аруана – жалғыз өркешті таза тұқымды аналық.
Тұмса – алғаш боталаған інген не мая.
Нар – 1. Жалғыз өркешті түйенің жалпы атауы.
2. Жалғыз өркешті піштірілген еркек түйе,
Нарша – жас нар.
Үлек – жалғыз өркешті түйенің таза тұқымды аталығы.
Бура – айыр түйенің таза тұқымды аталығы.
Алаша – інген мен жабайы бураның тұқымы.
Жампоз – інген мен бураның асыл тұқымды таза ұрпағы.
Біртума – таза тұқымды үлек пен інгеннің не таза тұқымды бура мен аруананың бірінші ұрпағы.
Түс айыр – таза тұқымды бура мен інгеннің бірінші ұрпағы.