Сабилик гурып жырлары деген не?
Ответы
Ответ:
Сәбилiк ғұрып жырлары.
Нәрестенiң дүниеге келуi – қай халықтың салтында болмасын үлкен шаттық, зор қуаныш. Бұл күндi әр отбасы ұлан-асыр той жасап, атап өтедi, оны қазақ «шiлдехана» деп атайды. Шiлдеханада ән мен күйдiң нәрестеге айтылатын ақ тiлектiң тиегi ағытылады. Жиналған жұрт үй иесiн мақтап, жас сәбиге арнап жыр төксе, баланың ата-анасы да: Қуанып қан жүрегiм қақ жарылып, Қасiрет басымдағы қалды арылып. Ұл көрiп, ұлы дүбiр той жасаймын, Атқан соң маңдайымнан таң жарылып , – деп өз қуанышын әнмен бiлдiредi. Шiлдехана дастарханы жиылып, ауыл үлкендерi қайтар сәтте ақсақалдан бата тiленедi. Сөздiң магиялық құдiретiне сенуден шыққан бұл көне салт қазақ арасында өте кең тараған және оның түрлерi де мол: астан соң үй иесiне, дастарханға берiлетiн бата, ұзақ сапарға жорыққа аттанатын батырларға берiлетiн бата, өнер жолын қуған ақын, әншi, күйшi жастарға берiлетiн бата, үйленген ұлға, ұзатылған қызға берiлетiн бата т.т. Сол сияқты оң бата, терiс бата да болады. Оң бата жоғарыда айтқандай ақ тiлеу тiлесе, терiс бата, керiсiнше, қарғыс түрiнде келедi. Бата түрлерi қазақтың эпостық жырларында кең көрiнiс тапқан. Мысалы, «Қобыланды батыр» жырында Көктiм аймақ елiне аттану үшiн Қобыланды «Батаңды бер, көке» – деп Естемiстiң алды-артын орайды. Естемiс «батасын берiп қол жайып», баланы шығарып салады. Қазақ халқында «Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас» деген мақал да бар. Бата беру салты тек қазақ халқына ғана емес барша халықтарға да ортақ. Түркi тектес халықтар iшiнде татар, өзбек, қырғыз, қарашай, алтай халықтары фольклорынан көптеп мысал келтiруге болады. Мұның өзi бұл тiлек өлеңдерiнiң, түп төркiнiнiң тым көне екендiгiн аңдатады. Ш.Уәлиханов түркi-моңғол халықының арасында кездесетiн «тәңiрi жарылқасын», «көк соққан», «көк соққыр» сияқты тiркестердiң шығу тегiн шамандықпен байланыстырады. Сондай-ақ, «Қазақтардың түсiнiгi бойынша, адамның тiлi сөз арқылы үлкен әсер еткiш күшке ие. «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» деп мақалдаудың себебi сонда», – деп Шоқан сөздiң магиялық құдiретiне деген халық сезiмiн де жақсы көрсетiп кетедi. Шiлдехана соңында берiлетiн бата – ақ сақалды қарияның сәбиге, оның ата-анасына арнап айтқан ақ тiлеуi. Бұл сәби атына үлкендер тарапынан бiлдiрiлетiн алғашқы тiлек. Олардың мазмұны мынадай болып келедi: Сары тiстi болсын, Ақ шашты болсын. Өмiрi ұзын болсын, Уайымы аз болсын. Балаларға берiлетiн батаның ересектерге берiлетiн батадан айырмашылығы – мазмұнында. Онда балаға ұзақ ғұмыр, бақытты тiрлiк тiленедi. Сондай-ақ балаларға арналған батада: ...Жұртта қалған тулағы Тулап келiп тай болсын. Тай болсын да туласын, Бiр құрдасы сұрасын. Сұраса да бермесiн, – дегендей балалар өмiрiне етене жақын тiркестер, әзiл-оспақтар да аралас жүредi. Тай үйретiп мiну, оны күтiп, бағып-қағу қазақ баласының ең қымбат ермегi, жоғарыдағы өлеңде балалық өмiрдiң осы қыры қамтылған. Кейбiр өлеңдерде әзiл-қалжың бұдан да тереңдеп кетедi. Сәбидiң денінiң сау, тәрбиелi азамат болып өсуi барша жұрттың арман-тiлегi, бата-тiлек өлеңдерiнiң мазмұны соған негiзделедi. Ол бала өмiрiнiң түрлi кезеңдерiне байланысты жиын тойларда ақ сақалды аталар, ақ шашты әжелер аузымен айтылса, күнделiктi өмiрде ата-ананың өз аузымен жырланады. Баланың алғаш бесiкке бөленуi, қырқынан шығуы, тiс жаруы, құйрық басып отыруы, тұңғыш киiм киюi, тiлiнiң шыға бастауы қаз тұрып, тәй-тәй басуы т.б. сәттерi ата-ана iлтипатынан тыс қалмайтыны анық. Олардың барлығы да түрлi ырым, жоралғылармен атап өтiлiп, тiлектер айтылады. Мұндай тiлектер негiзiнен көбiне-көп экспромтты түрде, әркiмнiң қабiлетiне қарай суырып салып айтылатындықтан барлығы бiрдей өлең дәрежесiне жете бермейдi, көбi қарасөз күйiнде болып келедi. Сондай-ақ өлең кестесiне түсiп, халық арасына кең тарап кеткен және өңделiп, ысылған тұрақты шумақтар да аз емес. Мұндай тiлек өлеңдерде халық түсiнiгiнiң түрлi көрiнiстерi, дiни наным-сенiмдерге байланысты салт-дәстүрлерi бой көрсетедi. Мәселен, баланы бесiкке бөлер алдында: Алас, алас, баладан алас, Иесi келдi бәлекет көш! Алас, алас пәледен қалас, Көзi жаманның көзiнен алас. Тiлi жаманның тiлiнен алас! Отыз омырқасынан алас, Қырық қабырғасынан алас! ... – деп отпен аластайтын болса, бесiктен шешiп аларда: Анасы шешiп алсын, Ұйқысы бесiкте қалсын. Немесе: Балам бесiктен шықсын, Пәлесi есiктен шықсын. деген сияқты өлеңдер айтылады. Балаға жаңадан киiм кигiзерде де: Жағасы жайлы болсын Етегi майлы болсын. Киiмiң тоза берсiн, Өмiрiң оза берсiн, – деп тiлек бiлдiредi. Осы сияқты алғаш отырған кезде айтылатын: Отырсын, балам отырсын, Құшағын гүлге толтырсын! – деген тәрiздi тiлек өлеңдер де аз емес. Қазақ халқы арасында кең тараған этнографиялық астары мол сондай салт өлеңдерiнiң бiрi – «тұсау кесу» жыры.