айтеке бидин шешендік создери
Ответы
Ответ:
Әйтеке бидің шешендік сөздері.
Әйтеке бидің өмірі, елге сіңірген еңбегі, айтқан әділ билігі, шешендік сөздері жас ұрпаққа әрқашан үлгі-өнеге. Халық аузындағы аңыздарда кемеңгер бабамыз дау-дамайды шешкенде сөзін дария түбінен тергендей қылып айтады екен. Содан болса керек «Әйтеке би айтыпты» деген оның жиырма жеті ғақлия сөздері ел аузында сақталып қалған. Әйтеке би қазақ бірлігін қызғыштай қорғаған. Ел бірлігін береке бастауы деп білген, одан ел шоқтығының биіктігін, азулы жаумен алысқанда алып күшін көрген.
Ел аузында, халық әдебиетінде аузы дуалы бидің шешендік сөздері мен билік шешімдері кеңінен таралған. Төменде аталған шешімдердің бірқатарын назарларыңызға ұсынып отырмыз.
***
Әйтеке шешен бірде Қаздауысты Қазыбекке келіп сәлем береді. Бұл Әйтекенің әлі жастау кезі болса керек.
-Уа, бала! Атадан жақсы ұл туса – елдің туы болады, жаман ұл туса – соры болады деуші еді. Соның қайсысы боласың ? – дейді Қазыбек.
- Ораздының кәрісі қартайғанда қазына болады, шиырлының кәрісі қартайғанда қазба болады деуші еді? - дейді Әйтеке.
- Иншалла, қазынамыз, - дейді Қазыбек.
– Ендеше, біз елдің туымыз! –дейді Әйтеке шешен.
***
Тарихи деректерде әз Тәуке хан осы атақты билерді «Жеті жарғыны» қабылдағаннан кейін сынамақшы болып, қайсысы қандай жауап берер екен деп тіл қатады.
-Дауға билік айтқанда, алдымен жасы үлкеннің бастауы, жасы кішінің қоштауы жөн бе, әлде жасы кіші бастап, жасы үлкеннің қоштауы жөн бе?
Сонда ұлы жүз биі Төле:
-Төбеде тұрған кісі төрт жағын түгіл көргенде, төменде тұрған екі жағын, беткейде тұрған бір жағын әрең көреді. Сондықтан жасы үлкеннің, оңы мен солын, алды-артын болжаған ағаның алдымен билік айтқаны дұрыс қой,- депті.
Орта жүзі биі Қазыбек би тұрып:
- Жасы үлкен аға төреші бола алмайды. Себебі, оның артында қаймығары жоқ. Жасы кіші іні де төреші бола аламйды. Себебі, артында қайырылары жоқ. Сондықтан алдында айбынарлық ағасы бар, артында именерлік інісі бар, алды-артына қарайлап, билігін абайлап жүргізетін ортаншы бидің төрелік айтуы орынды ғой, - депті.
Ең соңында Кіші жүз биі, әрі жасы кіші Әйтеке:
- Ағасы келсе, ардақтап атын байлағандай, қонағы келсе, құрметтеп жайланғандай, тындырымды інісі болса, қанаты-құйрығы сай болып, көңілі жай болып, ағаның алар тынысы болса, інінің міндеті басқару, ағаның реті бас бағу емес пе? - деген екен.
Осы мәжілісті басқарып отырған Тәуке хан билердің, әсіресе Әйтекенің берген жауабына риза болып, шын ықыласын білдіріпті.
***
Әйтеке ешкімнің атақ-даңқына қарамастан, әділ билік жасаған.
Би бір жолы құн даулай Ұлы жүзге келеді. Төле би қарсы алып:
-Биеке жол болсын?-дейді.
-Айтқаныңыз келсін, би! Жол болмақ сізден болсын!
-Тірімен танысқалы келдік, өліге болысқалы келдік,-дейді Әйтеке.
-Бұйрығыңызға құлдық. Қылышыңыз болса – мойнымызға, құшағыңыз болса – қойнымызға, – деп Төле орнынан тұрады.
-Биеке, мойын бұрмас па екенсіз?
-Жарлық сізден болған соң, жабдық бізден!
Төле би тысқа шығып кеткен соң Әйтеке бірге келген жолдастарына:
-Сіздер не ұқтыңыздар? Ердің құны екі ауыз сөз деген осы. Төле би отаулап қыз беретін болды, - депті.
-Оны қайдан білдіңіз? – дейді жолдастары.
-«Қылышың болса мойныма» дегені – айыбын мойындағаны. «Құшағыңыз болса – қойныма» дегені – кісінің құнына жасаулап қыз беремін дегені, мен тұспалдап айнып қалмайсыз ба деп едім, «Сіз келіссеңіз, біз қамына кірістік» деп шығып кетті, – деп мән-жайды түсіндіріп беріпті. Айтқандай-ақ, Төле би құн даулай келген қонақтарын отаулап, жасаулап қыз беріп, екі-үш күнде разығып қайырыпты.